Bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc - đô thị khu phố Pháp tại thành phố Hải Phòng

Nội dung tài liệu: Bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc - đô thị khu phố Pháp tại thành phố Hải Phòng

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ XÂY DỰNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC KIẾN TRÚC HÀ NỘI NGUYỄN QUỐC TUÂN BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ DI SẢN KIẾN TRÚC - ĐÔ THỊ KHU PHỐ PHÁP TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG CHUYÊN NGÀNH : KIẾN TRÚC MÃ SỐ : 62.58.01.02 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KIẾN TRÚC Hà Nội, 2014
2. Luận án được hoàn thành tại Trường đại học Kiến trúc Hà Nội. NHỮNG CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Người hướng dẫn khoa học: GS.TS.KTS. Nguyễn Bá Đang TS.KTS. Nguyễn Trí Thành 1. Di sản kiến trúc - đô thị thời Pháp thuộc tại các đô thị vừa và nhỏ trước năm 1945 - một bộ phận của di sản văn hóa Việt Nam [Tạp chí Kiến trúc Việt Nam, số 4 năm 2006] Phản biện 1: GS.TS.KTS. Hoàng Đạo Kính 2. Yếu tố sông nước với việc hình thành khu phố Pháp tại Hải Phòng [Tạp chí Kiến trúc Việt Nam, số 11 năm 2010] 3. Đánh giá tiềm năng bảo tồn di sản đô thị khu phố Pháp Hải Phòng [Tạp chí Kiến trúc Việt Nam, số 8 năm 2013] Phản biện 2: PGS.TS.KTS. Nguyễn Hồng Thục 4. Bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc - đô thị khu phố Pháp Hải Phòng [Tạp chí Kiến trúc, số 9 năm 2013] 5. Lưu giữ và phát huy dấu ấn thành phố sông nước [Tạp chí Kiến Phản biện 3: TS.KTS. Lê Quân trúc Việt Nam, số 10 năm 2013] Luận án được bảo vệ tại hội đồng chấm luận án cấp Trường họp tại: Vào hồi giờ ngày tháng năm 2014 Có thể tìm hiểu luận án tại Thư viện Quốc gia, thư viện Trường đại học Kiến trúc Hà Nội.
3. - 1 - - 2 - MỞ ĐẦU 2. Mục đích nghiên cứu của luận án Mục đích nghiên cứu của luận án là bảo tồn và phát huy giá trị của KPP tại Hải Phòng với tư cách một hệ thống tích hợp giữa di sản kiến trúc 1. Lý do chọn đề tài và di sản đô thị. Các nhiệm vụ nghiên cứu được xác định gồm: Theo tiến trình phát triển lịch sử, Việt Nam đã tích lũy được quỹ di - Đánh giá tiềm năng bảo tồn di sản kiến trúc đô thị KPP Hải Phòng. sản kiến trúc đô thị to lớn, trong đó có những di sản được hình thành dưới - Xác định lập quỹ di sản đô thị, quỹ di sản kiến trúc và phân khu vực thời Pháp thuộc. Mảng di sản này có giá trị cao về kiến trúc, nghệ thuật và bảo tồn. sử dụng, đã tham gia vào đời sống xã hội Việt Nam từ hơn một thế kỷ nay - Đề xuất các giải pháp bảo tồn di sản kiến trúc đô thị KPP Hải Phòng. và đóng vai trò lịch sử quan trọng trong sự phát triển của đất nước, do đó - Đề xuất các định hướng quản lý di sản kiến trúc đô thị KPP Hải đã trở thành một bộ phận của di sản văn hóa Việt Nam. Gắn kết được di Phòng sản với sự phát triển đô thị sẽ nâng cao giá trị các khu vực đô thị lịch sử và - Đề xuất các giải pháp phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị của KPP mang lại nhiều lợi ích cho nền kinh tế địa phương. Đưa di sản tham gia Hải Phòng trong sự phát triển tiếp nối của đô thị Hải Phòng. vào đời sống và các hoạt động của đô thị cũng là góp phần bảo tồn và phát 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu huy giá trị của các di sản đó. Tuy nhiên trong quá trình phát triển và hiện Đối tượng nghiên cứu của luận án là hệ thống các di sản kiến trúc và đại hoá đô thị, nhiều nơi đã ưu tiên cho các mục tiêu ngắn hạn hơn là duy di sản đô thị thời Pháp thuộc trong KPP Hải Phòng. Nội hàm của di sản trì lâu dài quỹ quỹ di sản kiến trúc đô thị nên nhiều di sản đã bị ảnh kiến trúc đô thị thời Pháp thuộc được xác định gồm các công trình kiến hưởng, bị xâm hại, thậm chí bị phá hủy - dù mang lại lợi ích về kinh tế trúc, các không gian và cảnh quan đô thị được hình thành trong thời kỳ nhưng lại làm mất đi những giá trị tinh thần của cộng đồng, là sự mất mát Pháp thuộc (1858-1954). Những kiến trúc chịu ảnh hưởng của văn hóa của quốc gia, và phần nào là của cả nhân loại. Pháp, theo phong cách Pháp nhưng hình thành trong các thời kỳ sau này Thời Pháp thuộc, Hải Phòng là TP lớn thứ ba của Việt Nam sau Hà thì không thuộc đối tượng nghiên cứu của Luận án. Nội và Sài Gòn - Chợ Lớn. Tại Hải Phòng đã hình thành một hệ thống các Phạm vi nghiên cứu cũng được xác định rõ về không gian và thời công trình kiến trúc đô thị khá hoàn chỉnh và đa dạng, được xây dựng với gian. KPP tại Hải Phòng là khu phố hình thành trong giai đoạn 1874-1954, quy mô và chất lượng cao. Ngày nay, khu phố Pháp (KPP) là trung tâm trong khu vực giới hạn bởi sông Cấm, sông Tam Bạc, hồ Tam Bạc (sông lịch sử của TP, là hạt nhân định hướng phát triển của đô thị Hải Phòng - Lấp) và dải vườn hoa trung tâm. Phạm vi nghiên cứu có thể mở rộng để một trong sáu đô thị cấp trung ương của cả nước, một trong ba cực của tích hợp các di sản kiến trúc không thuộc giai đoạn nói trên nhưng nằm tam giác phát triển kinh tế Bắc Bộ. trong / lân cận KPP. Trong khi đã có nhiều nghiên cứu khá chi tiết về di sản kiến trúc đô 4. Phương pháp nghiên cứu thị thời Pháp thuộc tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, thì KPP tại Hải Phòng Thực hiện các nhiệm vụ đã đặt ra, luận án đã sử dụng phương thức vẫn chưa được quan tâm tương xứng với ý nghĩa và giá trị đặc sắc của nó. tiếp cận hệ thống, tư duy phân tích và tổng hợp để nhận thức và xử lý Đến nay, Hải Phòng vẫn chưa xây dựng được quy hoạch bảo tồn một cách thông tin từ các nghiên cứu thành phần: bài bản và đầy đủ, chưa thống kê được quỹ di sản kiến trúc đô thị thời - Phương pháp sưu tầm, hồi cứu Pháp thuộc trên địa bàn, chưa có quy chế quản lý cũng như giải pháp căn - Phương pháp phân tích - tổng hợp cơ để bảo tồn và phát huy giá trị. Về mặt học thuật, chưa có luận văn, luận - Phương pháp khảo sát, điều tra XH học án hay công trình khoa học nào nghiên cứu giải quyết các vấn đề nêu trên - Phương pháp thống kê, phân loại theo hướng tích hợp các giá trị di sản kiến trúc và di sản đô thị. - Phương pháp chồng lớp bản đồ Trong bối cảnh đó, luận án chọn đề tài “Bảo tồn và phát huy giá trị - Phương pháp so sánh / đối chiếu di sản kiến trúc - đô thị khu phố Pháp tại thành phố Hải Phòng” là có ý - Phương pháp thực nghiệm nghĩa cấp thiết trên cả phương diện lý thuyết và thực tiễn.
4. - 3 - - 4 - 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án 7. Cấu trúc của luận án 5.1. Ý nghĩa khoa học: Cấu trúc luận án gồm các phần Mở đầu, Nội dung và Kết luận - - Lần đầu tiên, KPP Hải phòng được lựa chọn là đối tượng nghiên Kiến nghị. Phần Nội dung gồm 3 chương: cứu của một Luận án. Đặc biệt, luận án không chỉ dừng ở nghiên cứu bảo Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu bảo tồn di sản kiến trúc tồn, cải tạo và thích nghi các công trình kiến trúc thời Pháp thuộc có giá đô thị thời thuộc địa và khu phố Pháp Hải Phòng. trị, mà còn lấy toàn bộ cấu trúc đô thị của khu phố này làm đối tượng Chương 2: Cơ sở khoa học để bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến nghiên cứu chính. trúc đô thị khu phố Pháp Hải Phòng. - Luận án có cách tiếp cận mới để phân tích cấu trúc đô thị (cách Chương 3: Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thức sử dụng đất, đặc điểm các công trình kiến trúc và phương thức sử thị khu phố Pháp Hải Phòng. dụng đô thị trong hoạt động kinh tế, xã hội và văn hóa), đánh giá tiềm Danh mục tài liệu tham khảo gồm 71 tài liệu. năng bảo tồn của KPP Hải Phòng thông qua các tiêu chí đánh giá khoa Phần Phụ lục được tách riêng gồm 14 phụ lục (136 trang). học, xem xét trên cả hai bình diện: Bảo tồn và Phát huy giá trị để đề xuất các nhóm giải pháp thích hợp hơn cả cho phát triển thành phố - vốn mang trong mình giá trị đô thị nổi trội cần bảo tồn, nhưng lại gặp sự thách thức NỘI DUNG LUẬN ÁN lớn khi phải (bằng mọi giá) phát triển trong trào lưu đô thị hóa. Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu bảo tồn di sản kiến trúc 5.2. Ý nghĩa thực tiễn đô thị thời thuộc địa và khu phố Pháp Hải Phòng - Cung cấp cứ liệu khoa học khả tín cho các nghiên cứu liên quan đến đặc điểm và giá trị của di sản kiến trúc đô thị KPP Hải Phòng. 1.1. Tổng quan nghiên cứu bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc - Góp phần hoàn thiện môi trường pháp lý, hoạch định chiến lược và đô thị thời thuộc địa trên thế giới và tại Việt Nam chính sách nâng cao hiệu quả quản lý và phát huy giá trị các di sản kiến Luận án khảo cứu tình hình bảo tồn di sản kiến trúc thời thuộc địa trúc đô thị trong sự phát triển tiếp nối và bền vững. trên thế giới và tại Việt Nam, giới thiệu các khái niệm về di sản, di sản 6. Đóng góp mới của luận án kiến trúc đô thị, các trào lưu và xu hướng bảo tồn di sản trên thế giới, 6.1. Đóng góp về phương diện khoa học: trong đó nổi lên một số vấn đề liên quan đến bảo tồn di sản kiến trúc đô thị - Xây dựng cách tiếp cận mới cho việc nghiên cứu các KPP có qui KPP Hải Phòng như sau: mô trung bình và nhỏ như thành phố Hải Phòng để bảo tồn quĩ di sản đô - Từ bảo tồn di tích đã chuyển sang bảo tồn di sản rồi bảo tồn đô thị, thị có giá trị trong lịch sử xây dựng đô thị của Việt Nam. phạm vi bảo tồn được mở rộng (bao gồm cả không gian và cảnh quan - Góp phần làm rõ các ứng xử khoa học đối với quĩ di sản đô thị và xung quanh các di tích, di sản). kiến trúc khi coi chúng là hai thực thể hữu cơ, không thể tách rời để đề - Phát triển tiếp nối là quá trình phát triển không tạo ra sự gián đoạn, xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị của chúng trong phát triển đô đảm bảo tính liên tục của đời sống đô thị. Bởi đô thị là môi trường vật chất thị ở Việt Nam trong tương lai gần. (phần xác) và xã hội - nhân văn (phần hồn) được hình thành trong lịch sử - Xây dựng hệ tiêu chí đánh giá tiềm năng bảo tồn phù hợp với đặc tiến hóa, tiếp nối các thế hệ và các giai đoạn lịch sử, tạo nên thực thể sống điểm của di sản đô thị Việt Nam, đóng góp cho khoa học bảo tồn về mặt gắn liền quá khứ và hiện tại. Di sản đô thị là một bộ phận cấu thành, tồn phương pháp luận. tại song hành và vận động cùng với cơ thể sống của đô thị. 6.2. Đóng góp về phương diện thực tiễn: - Ở các nước, di sản kiến trúc đô thị thời thuộc địa được bảo tồn rất - Kiểm kê, xác lập danh mục và khoanh vùng bảo vệ quỹ các di sản hiệu quả và phát huy giá trị với nhiều hình thức, trong đó phổ biến nhất là kiến trúc đô thị trong KPP Hải Phòng. khai thác phục vụ du lịch văn hóa. Ở Việt Nam, mới có một số nghiên cứu - Đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị các di sản kiến liên quan đến di sản đô thị thời Pháp thuộc tại các đô thị lớn (Hà Nội, trúc đô thị thời Pháp thuộc trong quy hoạch phát triển đô thị Hải Phòng. thành phố Hồ Chí Minh) nhưng việc kiểm đếm thiếu chặt chẽ, chưa có quy
5. - 5 - - 6 - chế quản lý các KPP; đã có hiện tượng xây dựng xen cấy không hợp lý, di 1.3. Hiện trạng đô thị khu phố Pháp Hải Phòng sản bị chuyển đổi chức năng không phù hợp, bị xâm lấn và phá hủy. KPP Hải Phòng có hình dạng đặc biệt bởi các ranh giới nước tự Tại Hải Phòng, quỹ di sản kiến trúc đô thị thời Pháp thuộc khá đa nhiên và nhân tạo. Năm 1885, người Pháp đào kênh Bonnan nối từ sông dạng về loại hình, phong cách và kiểu cách. Việc bảo tồn nhóm di sản này Tam Bạc vòng ra sông Cấm, tạo cho khu vực đô thị ban đầu có hình dạng chưa được quan tâm đúng với giá trị của nó. Đến nay, chính quyền thành “lưỡi rìu”. Phần lớn kênh đào đã bị lấp (1925), song KPP hiện nay vẫn giữ phố mới tiến hành kiểm kê, vẽ ghi một số công trình công cộng chủ yếu và được gần như nguyên trạng hình thức quy hoạch thời Pháp thuộc với hệ các biệt thự có giá trị. KPP Hải Phòng chưa được nghiên cứu một cách đầy thống đường xá theo lưới ô cờ, phân khu chức năng rõ rệt, các công trình đủ và tổng quát về các giá trị về đô thị và kiến trúc, cũng như chưa được kiến trúc mang phong cách Pháp rõ nét. khoanh vùng bảo tồn, xác định các định hướng và giải pháp bảo tồn di sản Qua khảo sát, phân tích hiện trạng, đã phân lập KPP Hải Phòng kiến trúc đô thị của khu phố này. thành 5 khu vực với đặc trưng hình thái khác biệt khá rõ, hoạt động đô thị 1.2. Tổng quan quá trình hình thành và phát triển các khu phố Pháp và cảnh quan văn hóa đô thị ở mỗi khu vực cũng có những nét riêng độc tại Việt Nam và thành phố Hải Phòng đáo: - Khu Nam sông Cấm (khu vực 1). Kiến trúc Pháp xuất hiện ở Việt Nam từ đầu thế kỷ XIX khi kinh - Khu vực trung tâm, gồm các ô phố dọc trục Điện Biên Phủ (khu thành Huế và thành Hà Nội được xây theo kiểu Vauban. Sau khi chiếm vực 2a) và trục Hoàng Văn Thụ - Đinh Tiên Hoàng (khu vực 2b). được Gia Định (1859), người Pháp đã quy hoạch lại Sài Gòn theo mô hình - Khu phố bản xứ cũ (khu vực 3). châu Âu. Trong suốt thời kỳ Pháp thuộc, Sài Gòn là một trung tâm hành - Dải vườn hoa trung tâm và các ô phố dọc trục (khu vực 4). chính, kinh tế, văn hóa, giáo dục quan trọng của toàn vùng Đông Dương, 1.4. Hiện trạng kiến trúc khu phố Pháp Hải Phòng được mệnh danh là Hòn ngọc Viễn Đông. Tại Hà Nội, người Pháp lập khu KPP Hải Phòng có hệ thống các công trình kiến trúc thời Pháp nhượng địa ven sông Hồng (1875) rồi mở rộng dần về phía Tây thành KPP thuộc rất phong phú về loại hình và đa dạng về phong cách. Các công trình với những công trình kiến trúc có phong cách đa dạng và ấn tượng. Ngoài công cộng đô thị cũng đầy đủ như ở Hà Nội hay Sài Gòn, chỉ kém hơn ra KPP còn được xây dựng tại Huế, Hải Phòng và các thị trấn nghỉ dưỡng một chút về quy mô và mức độ tinh xảo trong trang trí nội ngoại thất. Các (Đà Lạt, Sapa, Tam Đảo, ). công trình nhà ở chủ yếu là biệt thự (trong KPP và một vài cụm ở bên Tại Hải Phòng, sau Hòa ước Giáp Tuất (1874), người Pháp lập khu ngoài) và nhà phố (tại khu phố bản xứ của người Việt, người Hoa). Các nhượng địa 2 ha ở bờ Nam sông Cấm, năm 1875 mở rộng lên 7 ha, xây công trình công nghiệp, cảng biển cũng có giá trị đáng kể về kiến trúc tại dựng bến cảng, đồn binh, trụ sở lãnh sự, trạm xá, nhà thờ, Cùng thời thời điểm trước đây, song hiện nay hầu hết đã được di dời hoặc bị phá hủy. gian đó, khu thị dân bản xứ cũng được hình thành ven sông Tam Bạc - đó Có 03 công trình kiến trúc thời Pháp thuộc đã được công nhận là Di là những nơi được đô thị hoá đầu tiên ở Hải Phòng. Từ năm 1885 bắt đầu tích cấp Thành phố, gồm Nhà hát lớn, Bưu điện và Ga Hải Phòng. làm đường và xây dựng theo quy hoạch, hình thành và phát triển dần các ô 1.5. Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án phố xuống phía Nam. Chồng lớp các bản đồ cho thấy quá trình phát triển KPP Hải Phòng có tiềm năng di sản kiến trúc đô thị rất lớn nhưng mở rộng đô thị Hải Phòng: năm 1885 kênh Bonnan được đào để cách ly chưa được quản lý, bảo tồn và phát huy đúng với giá trị. Có một số dự án khu phố Tây, đến 1900 đã không còn vai trò phòng vệ nữa mà trở thành nghiên cứu trong nước và quốc tế về di sản kiến trúc đô thị thời Pháp không gian cảnh quan nội thị (với Nhà hát lớn), đến 1925 thì bị lấp thành thuộc, song chỉ tập trung tại Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, ngoài ra là Huế, Đà dải vườn hoa “trung tâm”; ranh giới phía Nam được mở rộng đến lớp ô Lạt. Một số đề tài do Viện Nghiên cứu kiến trúc (Bộ Xây dựng) thực hiện phố đầu tiên sau dải vườn hoa, đến 1925 đã vượt qua tuyến đường sắt Hà có đề cập đến di sản kiến trúc thời Pháp thuộc tại Hải Phòng, nhưng chỉ ở Nội - Hải Phòng và đến 1935 thì không còn rõ nữa. Trong quá trình đó, mức độ khảo cứu các công trình công cộng tiêu biểu. Các luận văn thạc sĩ hạt nhân đô thị ban đầu vẫn tiếp tục được xây dựng thêm các công trình và về kiến trúc Hải Phòng chỉ khảo sát riêng rẽ một vài loại hình trong phạm lấp đầy các ô phố, trở thành khu vực ngày nay được gọi là KPP, thuộc địa vi hạn hẹp, chưa tích hợp thành hệ thống ở cấp độ đô thị. Chỉ có một luận bàn quận Hồng Bàng. án tiến sĩ (nghiên cứu về lịch sử hình thành và phát triển của các không
6. - 7 - - 8 - gian công cộng tại Hải Phòng - tác giả Nguyễn Thanh Bình, ĐH Deakin, 2.2. Các cơ sở pháp lý để bảo tồn di sản kiến trúc đô thị trên thế giới Australia) có đề cập đến quá trình phát triển đô thị Hải Phòng nói chung, và tại Việt Nam nhưng không đi sâu vào KPP vào vấn đề bảo tồn - phát huy giá trị di sản. Luận án đã đề cập và phân tích những nội dung liên quan đến bảo Đến thời điểm hiện tại, chưa có một nghiên cứu toàn diện về: tồn di sản đô thị trong các Hiến chương Athens (1931), Venice (1964), - Đặc điểm và giá trị tổng thể kiến trúc đô thị của KPP Hải Phòng. Burra (1979), Washington (1987), Văn kiện Nara (1994), Nghị định thư - Xác lập quỹ di sản đô thị, quỹ di sản kiến trúc và phân khu vực Hội An (2003) và Tuyên bố Hà Nội (2009). bảo tồn. Tại Việt Nam, Luật Di sản Văn hoá đã được thông qua năm 2001 và - Bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị KPP Hải Phòng. sửa đổi bổ sung năm 2009, nhưng một số quy định chưa cụ thể hoặc chưa - Quản lý phát triển đô thị trong KPP Hải Phòng. phù hợp với thực tiễn nên khi áp dụng có những bất cập nhất định, chưa 1.6. Những vấn đề luận án quan tâm giải quyết điều chỉnh được nhiều vấn đề phát sinh. Bên cạnh Luật Di sản Văn hoá - Xây dựng công cụ thích hợp để phân tích và đánh giá đặc điểm, còn có các văn bản pháp lý khác có liên quan. Nhìn chung, luật và các văn giá trị KPP để xác định chính xác hơn tiềm năng bảo tồn cấu trúc đô thị, bản hầu hết tập trung vào công tác bảo vệ và trùng tu di tích hơn là bảo tồn công trình, cảnh quan và hoạt động của nhóm di sản đặc thù này. di sản. Việc cụ thể hóa các quy tắc ứng xử với di sản (nhất là di sản đô thị) - Bảo tồn di sản kiến trúc đô thị KPP Hải Phòng, gồm các nội dung: và quy định sự tham gia của cộng đồng vào công tác bảo tồn chưa được đánh giá tiềm năng di sản, khoanh vùng bảo tồn, xác lập quỹ di sản đô thị quan tâm, chưa thể hiện nhận thức về sự mở rộng phạm vi bảo tồn. và quỹ di sản kiến trúc, đề xuất các định hướng bảo tồn. Luận án cũng tìm hiểu Chương trình phát triển đô thị Quốc gia đến - Quản lý và phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị KPP trong sự năm 2020 và Định hướng phát triển kiến trúc Việt Nam đến năm 2020 để phát triển kinh tế - xã hội, du lịch văn hóa, phát triển đô thị liên tục của tập hợp thêm cơ sở khoa học phục vụ nghiên cứu và đề xuất giải pháp. thành phố Hải Phòng. 2.3. Cơ sở lý thuyết về bảo tồn di sản kiến trúc đô thị Chương 2. Cơ sở khoa học để bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị khu phố Pháp Hải Phòng. 2.1. Phương pháp luận và các phương pháp nghiên cứu Với lĩnh vực nghiên cứu có tính liên ngành, luận án sử dụng cách tiếp cận hệ thống để phối hợp các phương pháp nghiên cứu khác nhau: - Các phương pháp sưu tầm, hồi cứu, khảo sát, điều tra xã hội học để thu thập, kiểm chứng các thông tin chuyên ngành. - Phương pháp so sánh và đối chiếu để nhận diện những xu hướng lý thuyết, phát hiện những biến đổi của di sản kiến trúc đô thị Hải Phòng. - Phương pháp thống kê và phân loại để hệ thống hóa các dữ kiện kiến trúc, đô thị và di sản của KPP Hải Phòng. - Phương pháp chồng lớp bản đồ để phân tích hình thái đô thị, nhận biết quá trình hình thành và phát triển đô thị Hải Phòng. Thông tin từ các nghiên cứu thành phần được tiếp tục xử lý bằng tư duy Phân tích và Tổng hợp để xây dựng thành các kết quả và đề xuất của luận án. Cuối cùng là phương pháp thực nghiệm để kiểm chứng khả năng ứng dụng các kết quả đó. Hình 2.1: Phương pháp luận sử dụng trong luận án - nguồn: tác giả
7. - 9 - - 10 - Trên cơ sở phương pháp luận bảo tồn đô thị do các học giả của Viện Công nghệ Massachusett (MIT, Mỹ) xây dựng trong quá trình nghiên cứu kéo dài gần 30 năm và được Nahoum Cohen đúc kết trong cuốn sách “Urban Conservation”. Để áp dụng có hiệu quả ở Việt Nam, luận án đã cải biến phương pháp đánh giá tiềm năng di sản thích hợp Việt Nam để vận dụng cho KPP Hải Phòng. Để đánh giá đúng tiềm năng di sản kiến trúc đô thị tại các đô thị lịch sử Việt Nam và định hướng giải pháp bảo tồn phù hợp, cần thực hiện theo các bước sau: + Xác định phạm vi và đối tượng cần bảo tồn: Khu vực cần bảo tồn là trung tâm lịch sử đô thị đã phát triển chồng lớp qua nhiều thời kỳ, có sự tích hợp các giá trị vô hình (niên đại) và hữu hình (vật liệu, di chỉ còn lại). Do đó, thường có sự chuyển hóa hình thái mềm mại giữa các khu vực đô thị, cảm nhận về địa điểm chủ yếu là thông qua yếu tố văn hóa - tinh thần. Đối tượng cần bảo tồn có thể là: sự đa dạng thể loại và kiểu cách kiến trúc; đặc điểm kiến trúc tuyến phố; các cảnh quan đặc trưng; cấu trúc mạng lưới đường phố; diện mạo đô thị chung; sự chuyển hóa và tiếp biến hình thái giữa các khu vực đô thị; các hoạt động sống của cộng đồng. + Phân tích dữ liệu gốc để xác định các thành phần cần bảo tồn: dữ liệu gốc là hiện trạng đô thị. Các KPP có niên đại gần đây nên hiện trạng Hình 2.2: Xây dựng phương pháp đánh giá tiềm năng di sản KPP thường ổn định, kiến trúc được bảo lưu tương đối rõ ràng, hồ sơ được lưu Hải Phòng- nguồn: tác giả trữ tương đối đầy đủ. Đây là những yếu tố thuận lợi cho nghiên cứu bảo tồn. KPP Hải Phòng được duy trì tương đối nguyên vẹn do phần lớn công trình là các công sở thuộc quyền quản lý và sở hữu của nhà nước. + Xác định các cấu trúc thành phần cần bảo tồn: các khu vực đô thị thường được nhận diện tương đối rõ ràng. Từ thời phong kiến, phần “đô” và phần “thị” đã được phân tách bởi thành và hào. Đến thời cận đại, KPP thường được hình thành ở vị trí tương đối tách biệt với khu phố bản xứ. Các cấu trúc thành phần của KPP Hải Phòng được phân lập tương đối rõ ràng do được hoạch định từ đầu bằng tư duy quy hoạch và phát triển đô thị phương Tây và chưa bị đô thị hóa quá mức trong thời kỳ mở cửa. + Đánh giá tiềm năng bảo tồn di sản kiến trúc đô thị: cần tiến hành theo các cấp độ từ vĩ mô tới vi mô - từ tổng thể đô thị, các cấu trúc thành phần, các địa điểm / khu vực đô thị đặc thù, rồi tới các công trình / cụm công trình cụ thể. Bên cạnh đó, cần so sánh giữa các khu vực khác nhau để xác định phạm vi tập trung nhiều giá trị và đặc trưng riêng có. + Điều chỉnh phương pháp và xây dựng hệ thống tiêu chí đánh giá Hình 2.3: Mục tiêu xác định tiềm năng bảo tồn di sản kiến trúc đô thị - tiềm năng di sản kiến trúc đô thị thích hợp cho KPP Hải Phòng: nguồn: tác giả
8. - 11 - - 12 - Mục đích của phương pháp đánh giá tiềm năng di sản là lượng hóa 4. Giá trị địa điểm lịch sử 3đ một khái niệm định tính trừu tượng bằng cách cho điểm rồi so sánh kết Thẩm mỹ và 12đ 5. Phong cách kiến trúc độc đáo, tiêu biểu 3đ quả giữa các khu vực, các ô phố, các địa điểm cụ thể để xác định đối phong cách 6. Giá trị thẩm mỹ, hài hòa với khu vực 3đ 7.Tính riêng có, không trùng lặp về phong cách, thẩm mỹ 3đ tượng nghiên cứu và phân khu vực bảo tồn. Từ 5 tiêu chí do Cohen đề Có thể so 8. Tính nguyên gốc 3đ xuất với trị số biến thiên rộng (0-20%), luận án đã phân lọc chi tiết hơn, sánh với Chức năng và 12đ 9. Duy trì chức năng gốc 3đ xây dựng bộ tiêu chí mới gồm 4 nhóm x 5 tiêu chí bao trùm được các các công hoạt động 10. Hoạt động thường xuyên, liên tục 3đ thành tố liên quan đến di sản. Với 5 điểm cho 1 tiêu chí, việc đánh giá là trình khác 11. Thích ứng cao với hoạt động đô thị trong khu vực 3đ tương tự định tính nên ít sai sót hơn, việc khảo sát sẽ dễ dàng hơn, đảm bảo không 12. Chức năng hoạt động độc đáo, riêng có 3đ tiêu chí nào quá thiên lệch / lép vế. Kết quả thu được (so với tổng điểm tối Kỹ thuật và 14đ 13. Kỹ thuật xây dựng độc đáo, riêng có 3đ vật liệu 14. Vật liệu nguyên gốc 3đ đa là 100) có tính định lượng, biểu thị tương đối chính xác tiềm năng di sản. 15. Vật liệu độc đáo, riêng có 3đ Bảng 2.1: Hệ tiêu chí đánh giá tiềm năng bảo tồn cấu trúc đô thị KPP 16. Có vật liệu thay thế tương đương 3đ 17. Chất lượng sử dụng 2đ Hải Phòng - nguồn: tác giả CÁCH CÁC THÀNH PHẦN CÁC TIẾU CHÍ & MỨC ĐIỂM TỐI ĐA GHI CHÚ Luận án đã tiến hành phân vùng đô thị (5 vùng), chia ô theo các ô ĐÁNH GIÁ CHÍNH phố để đánh giá tiềm năng di sản kiến trúc và đô thị. Các kết quả đánh giá Cho điểm Quỹ di sản 25đ 1.Hệ thống các di tích kiến trúc 5đ Mỗi tiếu chí theo các kiến trúc 2.Các công trình có giá trị cao 5đ tối đa là 5đ, tiềm năng di sản của từng ô phố / cấu trúc thành phần / các khu vực đô thị tiêu chí 3.Tính toàn vẹn của tổng thể đô thị 5đ tương ứng đặc thù, các công trình kiến trúc quan trọng sẽ là cơ sở để xác định tiềm 4. Kỹ thuật xây dựng 5đ các mức độ: năng bảo tồn và xây dựng giải pháp bảo tồn. 5. Vật liệu xây dựng 5đ -Không có 2.4. Cơ sở về đặc điểm, giá trị kiến trúc đô thị của khu phố Pháp Hải Hình thái đô 25đ 6. Ranh giới khu vực 5đ gì: 0đ Phòng -Ít: 1đ thị 7. Cấu trúc đường phố 5đ Hải Phòng mang đậm tính chất của một đô thị ven biển, ba bề bốn 8. Hình thái kiến trúc 5đ -Yếu: 2đ bên đều có sông: sông Lạch Tray, sông Cấm, sông Tam Bạc, sông Hạ Lý, Có thể so 9. Tương quan hình khối / không gian 5đ -T/Bình: 3đ sánh với 10. Liên hệ với xung quanh 5đ -Khá: 4đ sông Thượng Lý, sông Lấp (hồ Tam Bạc), Sông Cấm có vai trò rất quan các địa -Mạnh: 5đ Cảnh quan đô 25đ 11. Kiến trúc mặt phố 5đ trọng trong việc hình thành thành phố công nghiệp - cảng biển Hải Phòng. điểm khác Nếu tổng thị 12. Diện mạo đô thị 5đ tương tự điểm đạt từ Sông nước chính là nguồn gốc tạo nên đô thị Hải Phòng ngày nay. 13. Cảnh quan tự nhiên 5đ 60 điểm trở Khác với các đô thị truyền thống ở Việt Nam (thường là đô thị hành 14. Cảnh quan văn hóa 5đ lên thì địa chính, thương mại hoặc hỗn hợp hành chính + thương mại - từ đó có khái 15. Kiểu cách và thể loại 5đ điểm / khu Văn hóa đô 25đ 16. Hoạt động đường phố 5đ niệm thành thị), Hải Phòng có quá trình phát triển theo cách riêng rất đặc vực được biệt: là đô thị hoàn toàn mới được hình thành vào thời kỳ cận đại, không thị 17. Tinh thần địa điểm 5đ xem như có 18. Cảm nhận lịch sử 5đ tiềm năng gắn liền với thành lũy phòng ngự, không dựa trên cơ sở một điểm tụ cư, 19. Môi trường thẩm mỹ 5đ bảo tồn. không nằm trên tuyến giao thương lâu đời, cũng không phát triển từ Làng 20. Ứng xử với tự nhiên 5đ lên Phố - mà được xây dựng tự đầu trên khu đất trống. Bảng 2.2: Hệ tiêu chí đánh giá tiềm năng bảo tồn các công trình quan Trong sự tương đồng nhất định với Hà Nội, Huế, Sài Gòn, KPP Hải trọng trong KPP Hải Phòng - nguồn: tác giả Phòng cũng hình thành từ khu nhượng địa ven sông song gọn gàng hơn và CÁCH CÁC THÀNH PHẦN CÁC TIÊU CHÍ & MỨC ĐIỂM TỐI ĐA không tạo ra sự xung đột đối chọi với khu phố bản xứ. Ở các đô thị khác, ĐÁNH GIÁ CHÍNH (mức cao: 3đ, mức trung bình: 2đ, mức thấp: 1đ) KPP xa khỏi khu phố cổ có trước, giãn cách bởi sông, hồ, thì ở Hải Cho điểm Đặc tính lịch 12đ 1. Giá trị niên đại 3đ Phòng chúng lại cùng phát triển và hướng vào nhau, tưởng là sẽ tạo ra theo các sử 2. Giá trị tinh thần, biểu tượng 3đ xung đột nhưng thực tế lại giao thoa khá êm ả. Sự lan tỏa về hình thức tiêu chí 3. Gắn với sự kiện / danh nhân lịch sử 3đ
9. - 13 - - 14 - kiến trúc từ KPP sang khu phố bản xứ và sự lan tỏa ngược lại về hình thái Về mặt nhận thức, KPP Hải Phòng là trung tâm lịch sử của thành đô thị, về lối sống, hoạt động thương mại, hệ thống cung ứng dịch vụ và phố, là hạt nhân định hướng phát triển của đô thị Hải Phòng - một trong sản phẩm nông nghiệp từ khu phố bản xứ sang KPP có thể coi là một giá sáu đô thị cấp trung ương của cả nước, một trong ba cực của tam giác phát trị đặc sắc về sự giao thoa văn hóa trong phát triển đô thị ở Việt Nam thời triển kinh tế Bắc Bộ. Các di sản và đặc trưng kiến trúc - đô thị của KPP là Pháp thuộc. những nguồn tài nguyên quan trọng để phát triển kinh tế - xã hội của thành Qua phân tích cấu trúc tổng thể đô thị KPP Hải Phòng cho thấy một phố, có tiềm năng lớn để khai thác và phát huy phục vụ du lịch văn hóa. số đặc điểm: là đô thị có mối quan hệ gắn kết với hệ thống sông nước; Các kết quả của chương 2 được tổng hợp thành hệ tiêu chí đánh giá hình thành các cấu trúc đô thị chính với những đặc điểm riêng; cấu trúc tiềm năng bảo tồn di sản đô thị KPP Hải Phòng trong phát triển đô thị. đô thị có tính bền vững cao; phạm vi đô thị bị giới hạn giữa các con sông tự nhiên và kênh đào khiến cho mạng lưới đường phố không có dạng hình Chương 3. Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc đô học chuẩn tắc, không đồng đều. thị khu phố Pháp Hải Phòng Về đặc điểm kiến trúc, KPP Hải Phòng có đầy đủ các thể loại công trình dân dụng cơ bản và hội tụ đầy đủ các phong cách kiến trúc tiêu biểu 3.1. Quan điểm và mục tiêu thời Pháp thuộc có ở Việt Nam, gồm: Thực dân tiền kỳ; Cổ điển; Tân cổ Luận án đề xuất quan điểm về bảo tồn và phát huy giá trị di sản: điển; Địa phương Pháp; Đông Dương; Neo Gothic; Art Decor; Cận hiện đại. - Đô thị là thực thể sống luôn vận động và biến đổi. Bảo tồn di sản Về trang trí, các công trình kiến trúc thời Pháp thuộc trong KPP Hải kiến trúc đô thị KPP phải đặt trong bối cảnh sự phát triển liên tục là bản Phòng được hoàn thiện với những chi tiết trang trí giản dị hơn ở Hà Nội chất của đô thị. Không đồng hóa di sản kiến trúc đô thị với di tích, không hay Sài Gòn, song mang nét khỏe khoắn, thô ráp đặc trưng của vùng biển. bảo tồn theo hướng trùng tu / bảo tàng hóa mà phải đưa di sản tham gia KPP Hải Phòng chứa đựng nhiều khía cạnh giá trị di sản đô thị - vào đời sống cộng đồng, đảm bảo sự song hành giữa bảo tồn và phát triển. chứng tích về lịch sử và giao thoa văn hóa, kinh nghiệm về phát triển đô - Bảo tồn và phát huy giá trị di sản KPP cần huy động nguồn lực từ thị, cấu trúc đô thị ổn định bền vững, cảnh quan khu phố gắn với sông nhiều thành phần xã hội và động chạm tới cuộc sống của người dân, do đó nước và bến cảng, cảnh quan tự nhiên độc đáo trong lòng đô thị, cảm nhận phải có sự tham gia của cộng đồng. về các địa điểm và những hoạt động đặc sắc. Về di sản kiến trúc, nhiều - Khai thác phát huy giá trị là tiền đề để bảo tồn di sản (thông qua công trình trong KPP có giá trị nghệ thuật, giá trị văn hóa, giá trị thông tin việc nâng cấp giá trị và cải thiện tiềm năng bảo tồn). Công tác quản lý phải khoa học về kỹ thuật / vật liệu - và giá trị sử dụng. Các khía cạnh giá trị chủ động và linh hoạt, coi phát triển là nguồn lực để thực thi các kế hoạch trên đây cần được nghiên cứu, đúc kết và phát huy một cách tổng hợp để bảo tồn, đảm bảo sự song hành giữa bảo tồn và phát triển. tạo thành hệ thống giá trị của KPP trong phát triển đô thị Hải Phòng. - Phát huy giá trị di sản KPP để tạo dựng đặc trưng đô thị và phát 2.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản triển kinh tế du lịch. Kết hợp hệ thống di sản với thế mạnh về du lịch biển, kiến trúc đô thị khu phố Pháp Hải Phòng du lịch sinh thái để phát triển du lịch văn hóa, du lịch di sản tại Hải Phòng. Các điều kiện địa lý, tự nhiên, khí hậu đã tạo cho Hải Phòng những + Các mục tiêu được xác định gồm có: tiềm năng to lớn. Hải Phòng hội tụ các lợi thế để phát triển trong thời kỳ - Đánh giá tiềm năng di sản và tiềm năng bảo tồn làm cơ sở đưa KPP toàn cầu hóa và đẩy mạnh giao thương quốc tế, trở thành thành phố hiện Hải Phòng vào hệ thống di sản kiến trúc đô thị thời Pháp thuộc ở Việt Nam. đại, một trung tâm công nghiệp, dịch vụ, du lịch, thương mại với thế mạnh - Xác lập quỹ di sản kiến trúc đô thị và xác định ranh giới các khu là kinh tế biển, đóng vai trò là cực tăng trưởng quan trọng trong vùng kinh vực bảo tồn, từ đó định hướng các nhóm giải pháp bảo tồn, cải tạo và phát tế trọng điểm Bắc Bộ. Quy hoạch Hải Phòng tới 2025, tầm nhìn đến 2050 triển trong KPP Hải Phòng. đã xác định KPP là trung tâm hạt nhân trong mô hình đô thị Hải Phòng đa - Đề xuất các giải pháp khai thác và phát huy giá trị di sản kiến trúc trung tâm. Điều đó nói lên giá trị và vị thế của khu phố này, đồng thời đô thị KPP trong sự phát triển tiếp nối của đô thị Hải Phòng, tối ưu hóa cũng là thách thức đối với các kế hoạch bảo tồn trong tương lai. công tác quản lý và kiểm soát phát triển đô thị trong quá trình đô thị hóa.
10. - 15 - - 16 - 3.2. Kết quả đánh giá tiềm năng bảo tồn, xác định ranh giới các khu vực 13 Trụ sở Liên đoàn Lao động TP 38 Nhà máy cơ khí Duyên hải 14 Thành đoàn Hải Phòng 39 CTy vận tải phía Bắc bảo tồn và xác lập quỹ di sản kiến trúc đô thị khu phố Pháp Hải Phòng 15 Viện Kiểm sát nhân dân (cũ) 40 CTy Vosco Vận dụng hệ tiêu chí đánh giá tiềm năng di sản đã xây dựng ở 16 Tòa án ND quận Ngô Quyền 41 CTy Dược Y tế Duyên hải chương 2, việc xác định tiềm năng bảo tồn cho từng khu vực trong KPP 17 Nhà xuất bản Hải Phòng 42 CTy TM đầu tư và PT đô thị Hải Phòng được thực hiện như sau: 18 Liên hiệp hội Khoa học KT 43 CTy KD và quản lý nhà 19 Trung tâm Y tế dự phòng 44 Chi nhánh Saigontourist - Đánh giá sơ bộ theo 5 khu vực (1-2A-2B-3-4) như đã phân lập. 20 Ga Hải Phòng 45 Cty Chứng khoán Hải Phòng - Đánh giá bổ sung các ô phố quan trọng, các địa điểm đặc trưng 21 Nhà thờ Chánh tòa 46 Cụm BT phố HồXuânHương trong mỗi vùng, các trục / tuyến đường chính. 22 Nhà thờ Viện Quân y 203 47 Cụm BT ngõ 20 HVThụ 23 Ngân hàng Nhà nước HP 48 Cụm BT phố Lê Đại Hành - Xác định các công trình di sản và đánh giá cho mỗi công trình. 24 Kho bạc Hồng Bàng 49 Cụm BT ngõ 60 LKThiện Tổng hợp kết quả đánh giá tiềm năng bảo tồn các cấu trúc thành 25 Ngân hàng Công thương 50 Cụm nhà liền kề KP bản xứ phần, các cảnh quan đô thị đặc thù, các hoạt động đô thị cho thấy KPP Hải Luận án đã xác định ranh giới bảo tồn tổng thể KPP Hải Phòng, các Phòng có tiềm năng bảo tồn cao (đạt 72/100đ). cấu trúc thành phần, các cảnh quan và địa điểm đô thị đặc thù. Trên cơ sở Hình 3.1: Bản đồ đánh giá tiềm năng từng ô phố, đã phân vùng bảo tồn theo 3 cấp độ, gồm: Vùng bảo tồn cấp 1 - vùng lõi quan trọng nhất, cần hạn chế thay đổi, chỉ phân loại các ô phố chỉnh trang tôn tạo dưới sự kiểm soát chặt chẽ; Vùng bảo tồn cấp 2 - cho theo tiềm năng bảo phép cải tạo sửa chữa theo hướng duy trì và thích ứng hóa; Vùng 3 - vùng tồn - nguồn: tác giả đệm, có thể cải tạo lớn, xen cấy hợp lý và phát triển có kiểm soát. Tiềm năng bảo tồn các công trình kiến trúc như sau: Bảng 3.1: Tổng hợp kết quả đánh giá tiềm năng bảo tồn các công trình quan trọng - nguồn; tác giả TT TÊN CÔNG TRÌNH TIỀM NĂNG TT TÊN CÔNG TRÌNH TIỀM NĂNG C B T C B T 1 Trụ sở UBND TP 26 Ngân hàng Ngoại thương Hình 3.2: Bản đồ phân vùng bảo tồn 2 Bảo tàng TP 27 Ngân hàng ACB 3 Bưu điện TP 28 Ngân hàng Vietbank Hình 3.3: Bản đồ vị trí và ranh giới bảo tồn 4 Nhà hát TP 29 Khách sạn Điện Biên Hình 3.4: Bản đồ mở rộng phạm vi bảo tồn 5 Sở Giao thông vận tải 30 Khách sạn Hồng Bàng KPP Hải Phòng –nguồn: tác giả 6 Sở Kế hoạch Đầu tư 31 Nhà khách Bến Bính 7 Sở Văn hóa, TT& DL 32 Trường Ngô Quyền Đồng thời luận án cũng xem xét khả năng mở rộng phạm vi bảo tồn 8 Sở Lao động, TB-XH 33 Trường Hồng Bàng để tích hợp thêm một số di sản kiến trúc trong các khu vực lân cận. 9 Sở Giáo dục đào tạo 34 Trường Đinh Tiên Hoàng 10 Sở Xây dựng 35 Trường Nguyễn Tri Phương Trong phạm vi đã xác định, luận án thống kê, kiểm đếm và lập danh 11 Công an Hải Phòng 36 Trường Trần Phú mục quỹ di sản đô thị và quỹ di sản kiến trúc của KPP Hải Phòng: 12 Trụ sở Mặt trận tổ quốc TP 37 Chi nhánh VCCI
11. - 17 - - 18 - - Quỹ di sản đô thị hiện có là cấu trúc đô thị tổng thể của KPP và tồn, cải tạo Ngân hàng DL Chánh tòa có giá trị trên Quyền các cấu trúc thành phần có tính bền vững cao, đã phát triển ổn định trong công trình có Nhà nước HP, tuyến Tam giá trị Sở Kế hoạch Bạc, Trần hơn một thế kỷ. Các thành phần như: dải vườn hoa trung tâm, sông - hồ đầu tư Hưng Đạo trong KPP, các vườn hoa nhỏ, các ô phố với tỷ lệ công trình hài hòa với Các giải Điểu tiết phát Điểu tiết phát Điểu tiết phát Điểu tiết phát Các ô phố không gian, hệ cây xanh lâu năm, là những thành tố đô thị quý giá cần pháp kiểm triển với các ô triển với các ô triển với các ô triển với các ô xung quanh được đưa vào quỹ để gìn giữ, bảo tồn. soát và điều phố 1,2,5A,7,8 phố 10,11,12, phố 23,32,33, phố 39,46,56 quảng trường - Quỹ di sản kiến trúc được xác lập gồm 45 công trình công cộng và tiết XD trong 13,15,16, 34,35,40,41, nhà hát TP và quá trình 43 ô phố 38 32 biệt thự có giá trị hiện còn lưu giữ được. phát triển 3.3. Giải pháp bảo tồn quỹ di sản kiến trúc đô thị khu phố Pháp Hải Các giải Phát huy giá Phát huy giá Phát huy giá trị Duy trì các Phát huy giá Phòng pháp về trị của trục trị của trục trục VH - tinh hoạt động trị không gian Luận án đề xuất 7 nhóm giải pháp cơ bản có tính định hướng để bảo cộng đồng hành chính dịch vụ - thần HVT-ĐTH, thương mại tại cảnh quan tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị KPP Hải Phòng. Tùy theo vị Nguyễn Tri thương mại quảng trường 3 khu chợ trong đời sống Phương ĐBP nhà hát TP truyền thống đô thị trí / địa điểm cụ thể mà nhà bảo tồn và nhà quản lý có thể xác định và phối Các giải - Lập hồ sơ - Quản lý và - Quản lý và - Quản lý và - Không xen hợp các biện pháp phù hợp. Bên cạnh đó, luận án cũng đề xuất nhóm giải pháp về bảo tồn quỹ phát triển hoạt phát triển hoạt phát triển hoạt cấy thêm công pháp về phát huy giá trị của hệ thống sông nước nội thị. quản lý bảo cây xanh động thương động dịch vụ, động thương trình vào dải tồn và phát - Khai thác mại dịch vụ. văn hóa, tín mại dịch vụ. vườn hoa Bảng 3.2: Tổng hợp các nhóm giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản triển hợp lý quỹ đất ngưỡng. - Tổ chức bổ - Khôi phục kiến trúc đô thị khu phố Pháp Hải Phòng - nguồn; tác giả cảng cũ . sung các hoạt hoạt động của Khu Nam Các ô phố Các ô phố Khu phố bản Các ô phố - Tổ chức du động đô thị công viên sông Cấm, dọc trục Điện dọc trục xứ cũ dọc trục cảnh lịch trên sông hấp dẫn Rồng biển. CÁC KHU dọc trục Biên Phủ Hoàng V.Thụ quan trung Các giải - Quản lý môi sinh, thủy văn, ranh giới và các yếu tố liên quan. VỰC ĐÔ THỊ Nguyễn Tri (2A) - Đinh Tiên tâm pháp bảo tồn - Quản lý các hoạt động vận tải hàng hóa và hành khách Phương Hoàng (2B) và phát huy - Cẩn trọng khi tiến hành tái thiết khu cảng cũ Các giải - Tái thiết khu Kích thích Kích thích Kích thích Các ô phố giá trị sông - Tổ chức các tuyến du lịch trên sông nước pháp về quy cảng cũ, mở tiềm năng các tiềm năng ô tiềm nănghoạt phía Đông nước nội thị - Tổ chức các hoạt động dọc sông, tổ chức chợ đêm ở khu vực hồ Tam Bạc hoạch và hạ các trục kết nối ô phố phố 33 để mở động công Nam dải vườn tầng đô thị với sông Cấm 24,25,26 để rộng phạm vi cộng hồ Tam hoa 3.4. Giải pháp phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị khu phố Pháp - Chuyển bến mở rộng phạm vùng bảo tồn 1 Bạc và các trong phát triển đô thị Hải Phòng Bính sang vi vùng bảo tuyến phố Luận án đề xuất các giải pháp phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị cảng khách tồn 1 xung quanh KPP trong phát triển đô thị Hải Phòng trong các lĩnh vực: Các giải Tuyến Nguyễn Chỉnh trang Quảng trường Chỉnh trang Dải vườn hoa - Phát huy giá trị quỹ di sản kiến trúc đô thị trong xây dựng quy pháp về Tri Phương, tuyến Điện nhà hát TP, tuyến Tam trung tâm, chỉnh trang tuyến Cù Biên Phủ, chỉnh trang Bạc, tuyến tuyến Trần hoạch Hải Phòng đến 2025, tầm nhìn đến 2050: KPP được xác định là kiến trúc Chính Lan, vườn hoa Lạc tuyến Hoàng Quang Trung Hưng Đạo, trung tâm hạt nhân của đô thị đa trung tâm Hải Phòng, là nơi tập trung các đường phố tuyến Bến Long V.Thụ, Đinh tuyến Trần cơ quan đầu não hành chính, văn hóa và thương mại của thành phố. Bính, Tiên Hoàng Phú - Phát huy đặc trưng kiến trúc và đô thị của KPP trong xây dựng và Các giải Kích thích Kích thích Kích thích Kích thích Kích thích phát triển khu vực trung tâm thành phố Hải Phòng: định hướng phân chia pháp kích tiềm năng hoạt tiềm năng đô tiềm năng đô tiềm năng hoạt tiềm năng đô thích tiềm động, bổ sung thị với các ô thị với ô phố động các ô thị với ô phố lô đất, định hướng kế thừa chuỗi phong cách kiến trúc, định hướng kế thừa năng đô thị chức năng cho phố 9, 33 phố dọc sông 38 các hoạt động đô thị trong phát triển kinh tế đô thị. để bảo tồn các ô phố 3,4 25,26,27 Tam Bạc - Khai thác di sản kiến trúc và đô thị của KPP trong phát triển kinh Các giải UBND TP, Bảo tàng TP, Nhà hát TP, Một số công Ga Hải Phòng, tế đô thị và du lịch văn hóa: định hướng xây dựng các chương trình du pháp về bảo Bưu điện TP, Sở VH-TT- Nhà thờ trình nhà phố Trường Ngô
12. - 19 - - 20 - lịch di sản, phát huy giá trị di sản trong tổ chức hoạt động đô thị, mở rộng gian đô thị; Quy định quản lý đối với công trình kiến trúc; Quy định về liên kết phát triển du lịch văn hóa tại Hải Phòng và vùng lân cận, truyền khai thác và sử dụng; Quy định về tổ chức quản lý và kiểm soát. thông di sản phục vụ phát triển du lịch. Luận án đề xuất các giải pháp tổ chức, quản lý bảo tồn KPP Hải - Khai thác các đặc trưng kiến trúc và đô thị của KPP trong thiết kế Phòng gồm 7 điểm bao trùm các khía cạnh có liên quan. đô thị và tái phát triển khu cảng Hải Phòng: luận án đề xuất một số giải 3.6. Bàn luận về các kết quả nghiên cứu pháp nguyên tắc về quy hoạch, thiết kế đô thị và cảnh quan, kế thừa và - Mức độ phù hợp của hệ thống tiêu chí đánh giá tiềm năng di sản phát huy giá trị chuỗi phong cách kiến trúc Pháp, tổ chức tuyến đi bộ và với bối cảnh KPP Hải Phòng và tính khả thi khi áp dụng trong nghiên cứu các điểm đến phục vụ du lịch di sản / du lịch văn hóa dọc khu cảng cũ. các di sản đô thị khác. 3.5. Quản lý bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị khu phố - Tầm quan trọng của việc khoanh vùng bảo tồn trong bối cảnh đô Pháp Hải Phòng thị hóa ở Việt Nam và vai trò của quy hoạch bảo tồn trong quy hoạch phát + Về định hướng quản lý bảo tồn đô thị: triển đô thị. - Bảo lưu tính nguyên gốc của cấu trúc di sản đô thị. - Bảo tồn di sản kiến trúc đô thị KPP Hải Phòng và các vấn đề có - Đảm bảo yêu cầu môi sinh cho không gian đô thị. liên quan từ phía chính quyền, các nhà chuyên môn và cộng đồng để đảm - Đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội theo định hướng chung bảo bảo vệ di sản trong điều kiện tốt nhất có thể. của, ưu tiên khai thác, phục hồi chức năng sử dụng của khu vực di sản. - Việc khai thác và phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị KPP Hải - Nâng cao ý thức cộng đồng trong quản lý và bảo tồn đô thị. Phòng trong phát triển đô thị Hải Phòng, phát huy giá trị của hệ thống + Về định hướng quản lý bảo tồn kiến trúc: sông nước trong phát triển đô thị Hải Phòng. - Bảo tồn công trình kiến trúc hiệu quả, bảo vệ cảnh quan xung - Công tác quản lý bảo tồn di sản KPP Hải Phòng trong sự phát triển quanh công trình trên cơ sở tôn trọng tính nguyên bản, không ảnh hưởng liên tục của đô thị Hải Phòng. tiêu cực tới tổng thể không gian đô thị. - Luận án cũng bàn luận về các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu để - Đảm bảo định kỳ tu sửa, bảo trì công trình theo kế hoạch. hoàn thiện nhận thức khoa học về bảo tồn loại hình di sản đô thị và mảng - Tôn tạo / thích ứng hóa di sản, chuyển đổi / bổ sung chức năng sử di sản kiến trúc đô thị thời Pháp thuộc ở Việt Nam. dụng cho các công trình kiến trúc một cách hợp lý và có tính thực tế, dưới sự quản lý chặt chẽ nhằm đảm bảo yêu cầu phát triển bền vững. + Về định hướng quản lý và tổ chức các hoạt động đô thị: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ - Bảo đảm các hoạt động đô thị được tổ chức là những hoạt động Kết luận góp phần xây dựng và bảo vệ văn hóa cộng đồng địa phương, khuyến Vẻ đẹp của KPP Hải Phòng vốn đã được ghi nhận trong nhiều tác khích nhấn mạnh hình ảnh đô thị lịch sử. phẩm văn học, nghệ thuật, nhưng trong lịch sử đô thị, kiến trúc Việt Nam - Quản lý các hoạt động đô thị theo định hướng đề cao tính văn hóa lại chưa được quan tâm nhiều. Được hình thành từ cuối thế kỷ XIX (năm địa phương và phát triển kinh tế dựa trên thế mạnh di sản KPP. 1884) từ một vùng đồn trú có yếu tố giao thông đường thủy thuận lợi, - Đảm bảo tổ chức các hoạt động nghiên cứu mang tính thực tiễn người Pháp đã xây dựng KPP Hải Phòng thành đô thị cảng biển và công cao liên quan tới KPP một cách thường xuyên và hiệu quả. nghiệp qui mô nhỏ, nhưng luôn giữ vị trí thành phố lớn thứ hai ở vùng Bắc + Bổ sung và hoàn thiện các cơ sở pháp lý về bảo tồn và phát huy bộ - chỉ sau Hà Nội. Chính vì vậy, KPP Hải Phòng có đầy đủ các giá trị về giá trị di sản KPP Hải Phòng đô thị, kiến trúc, cảnh quan, văn hóa và hoạt động sống đa dạng Mặt Luận án đề xuất bổ sung các văn bản pháp lý về quản lý KPP Hải khác, do được bảo tồn “tự nhiên”, ít thay đổi, khi đa số các công trình kiến Phòng, đề xuất xây dựng khung Quy chế quản lý và bảo tồn KPP Hải trúc xây thời Pháp thuộc ở đây đều được dùng làm trụ sở công quyền của Phòng với các nội dung: Quy định quản lý đối với quy hoạch và không thành phố từ năm 1954 đến nay, KPP Hải Phòng còn mang một giá trị lớn nữa - đó là tính toàn vẹn của một di sản đô thị vốn rất khó giữ gìn ở các
13. - 21 - - 22 - thành phố lớn dù đã qua thời gian hơn 100 năm. KPP Hải Phòng không 4. Luận án đã tổ chức khảo sát khoa học về hiện trạng đô thị KPP tránh khỏi sự đe dọa của 5 năm gần đây trong trào lưu đô thị hóa, khi làn Hải Phòng một cách toàn diện và kỹ lưỡng để xác định đặc điểm, đánh giá sóng đầu tư bất động sản luôn nhằm đến các “khu đất vàng” tại khu trung giá trị nổi trội của tổng thể đô thị, cảnh quan, các cấu trúc đô thị thành tâm thành phố. Nguy cơ ấy càng đòi hỏi phải có những nghiên cứu nghiêm phần bao chứa quỹ di sản kiến trúc dày đặc tại đây. Từ đó, luận án đã tiến túc như luận án đã đặt ra để đánh giá giá trị đô thị, kiến trúc KPP Hải hành xây dựng hệ tiêu chí, khoanh vùng di sản đô thị KPP và phân định Phòng, tìm lời giải đúng đắn cho việc bảo tồn và tiếp nối một khu đô thị các khu vực bảo tồn theo 3 cấp độ. Đặc biệt, luận án đánh giá tình trạng lịch sử đẹp bậc nhất trong các thành phố nhỏ và vừa ở Việt Nam. Cụ thể, bảo tồn của di sản đô thị này trong bối cảnh phát triển tiếp nối trung tâm luận án đã có những đóng góp sau: hạt nhân KPP với tương lai đô thị Hải Phòng, từ đó đề xuất các nhóm giải 1. Từ thời Pháp thuộc đến nay, KPP Hải Phòng luôn là hạt nhân pháp định hướng có tính khả thi cao trong bảo tồn, cải tạo, chỉnh trang, trung tâm của thành phố Hải Phòng. Thành phố đang phát triển mở rộng xây dựng mới, kế thừa các hoạt động của KPP Hải Phòng trong quy hoạch và chuyển đổi cơ cấu kinh tế nên việc nghiên cứu và đúc rút kinh nghiệm chung xây dựng đô thị Hải Phòng đến 2025, tầm nhìn đến 2050. tổ chức không gian đô thị có ý nghĩa thiết thực cho bảo tồn và phát huy giá 5. Luận án tiến hành khảo sát, vẽ ghi, chụp ảnh và tìm hiểu tư liệu trị KPP Hải Phòng trong quy hoạch đô thị và thiết lập bản sắc kiến trúc lịch sử để thống kê khoa học, phân loại và đánh giá giá trị các công trình tương lai. Đây cũng là quan điểm của luận án: không tách rời bảo tồn cấu kiến trúc lịch sử thời thuộc địa trong KPP Hải Phòng một cách kỹ lưỡng. trúc đô thị, kiến trúc có giá trị với khai thác các hoạt động kinh tế, du lịch, Các giá trị đó được xếp theo thứ tự ưu tiên để bảo tồn các giá trị lịch sử, văn hóa Việc làm cho đô thị có sự tiếp nối, sống động không chỉ bởi tác phong cách kiến trúc, tình trạng kỹ thuật, tình trạng bảo tồn, đặc tính văn động của Nhà nước, mà chính nhân dân bằng các hoạt động truyền thống hóa và chức năng hoạt động của từng công trình. Luận án cũng đã phát của mình sẽ quyết định sự phồn vinh của các khu phố lịch sử như KPP Hải Phòng. hiện, đề xuất thêm một số công trình kiến trúc có giá trị trong và lân cận 2. Luận án đã đúc kết được nội dung các Công ước, hiến chương, KPP để bổ sung vào danh mục di tích kiến trúc lịch sử cần bảo tồn. Tất cả nghị định, tuyên bố quốc tế về di sản văn hóa và di sản đô thị lịch sử, làm các công trình kiến trúc thời Pháp thuộc trong KPP Hải phòng được vào công tác so sánh đối chiếu với Luật Di sản văn hóa Việt Nam và các Qui danh mục bằng hình ảnh và hình vẽ nhận dạng khá công phu trong Luận chế quản lý di sản, di tích đã ban hành để đề xuất thay đổi cụm từ “Di tích án và Phụ lục của luận án. Từ đó có thể nghiên cứu tiếp trong tương lai, lịch sử văn hóa“ tại khoản 3, điều 4 của Luật Di sản văn hóa - vốn dùng để chắt lọc những bài học kinh nghiệm về lịch sử kiến trúc cho công tác tư công nhận các khu phố lịch sử cần bảo tồn ở cấp Quốc gia (như khu phố vấn thiết kế và tạo dựng nét đặc thù cho kiến trúc mới ở Hải Phòng. cổ Hà Nội và Hội An), thành cụm từ “Di sản lịch sử văn hóa đô thị“ cho 6. Luận án đã đề xuất 7 nhóm giải pháp định hướng cơ bản để bảo phù hợp thông lệ quốc tế và điều kiện cụ thể ở Việt Nam. tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị KPP Hải Phòng và 1 nhóm 3. Luận án sử dụng phương pháp luận bảo tồn đô thị để đánh giá giải pháp phát huy giá trị hệ thống sông nước nội thị KPP Hải Phòng. Các tiềm năng bảo tồn di sản KPP Hải Phòng trong mối tương quan hữu cơ nhóm giải pháp được đề xuất có tính khả thi cao, phù hợp với thực tiễn giữa bảo tồn quỹ di sản kiến trúc gắn kết với bảo tồn quỹ di sản đô thị – phát triển đô thị và tình trạng bảo tồn đô thị, kiến trúc của KPP Hải chính là KPP. Chính sự gắn kết này đã giúp cho luận án đạt kết quả có Phòng. Đối tượng tác động của từng nhóm giải pháp đã được xác định đầy tính tổng hợp cao hơn so với các cách tiếp cận bảo tồn di tích kiến trúc các đủ và khoa học, là cơ sở để triển khai các nghiên cứu tiếp theo, cũng như KPP ở Việt Nam như cách nghiên cứu của những người đi trước. Luận án xây dựng các dự án bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến trúc đô thị trong đã nghiên cứu thích ứng phương pháp bảo tồn đô thị của phương Tây, xây KPP Hải Phòng một cách thích hợp. dựng được hệ tiêu chí đánh giá tiềm năng bảo tồn đô thị phù hợp với đặc 7. Để có thể thực hiện tốt việc Bảo tồn và Phát huy giá trị di sản thù của di sản kiến trúc đô thị Việt Nam và Hải Phòng, giúp cho kết quả trong bối cảnh phát triển và mở rộng đô thị đang diễn ra tại Hải Phòng, của luận án có tính chính xác và khoa học, đóng góp phát triển khoa học luận án nghiên cứu và đề xuất các định hướng quản lý bảo tồn, quản lý bảo tồn đô thị đang mới mẻ ở Việt Nam. xây dựng và kiểm soát phát triển thích hợp với đặc điểm của KPP Hải Phòng. Các định hướng bảo tồn và quản lý di sản này cần được cụ thể hóa
14. - 23 - - 24 - và thực thi sớm, khi còn chưa bị tác động quá mức bởi đô thị hóa và 2. Quy hoạch bảo tồn cần được quy định là một thành phần của thương mại hóa, có nguy cơ làm KPP Hải phòng – một di sản đô thị quý hoạt động quy hoạch xây dựng và phát triển đô thị đối với các TP lịch sử giá bị xuống cấp, biến dạng. của Việt Nam. Loại hình quy hoạch này phải được công bố để người dân 8. Luận án đã làm rõ nội dung: Di sản và Bảo tồn hiện đại, đã mở kiểm tra và giám sát trong thực thi bảo tồn. Việc bảo tồn sẽ không thể rộng đáng kể các mối liên quan mật thiết giữa bối cảnh kinh tế, xã hội với thành công nếu không có được sự đồng thuận và tham gia của cộng đồng các di sản kiến trúc và di sản đô thị - với tư cách là những nguồn lực quan dân cư - cũng như gắn két quyền lợi của di sản với quyền lợi của họ. trọng cần được ứng xử một cách tích cực và hợp lý theo hướng song hành Chính quyền cần phát huy vai trò chủ đạo trong công tác bảo tồn đô thị, có giữa Bảo tồn và Phát triển như một sự tiếp nối đời sống bền vững của đô thể thông qua mô hình Hợp tác công - tư (PPP) để cân đối hài hòa lợi ích thị Việt Nam. Thông qua các giải pháp kế thừa và phát huy giá trị KPP của nhà nước, nhà đầu tư và của cộng đồng trong các dự án bảo tồn, tôn Hải Phòng trong Quy hoạch chung xây dựng đô thị, luận án đã rút ra tạo và khai thác du lịch di sản. Với KPP Hải Phòng, cần thành lập Ban nhiều bài học kinh nghiệm cho nghiên cứu khoa học bảo tồn đô thị hiện quản lý trực thuộc UBND thành phố, có thẩm quyền điều tiết các quan hệ, nay ở Việt Nam - nhất là cho những đô thị lịch sử nhỏ và vừa, sẽ tác động huy động các nguồn lực tham gia hoạt động bảo tồn và phát triển trong đến quan điểm tổ chức không gian của hơn 600 đô thị loại V vốn chủ yếu khu vực. Thiết lập cơ chế 3C (Chính quyền + Chuyên gia + Cộng đồng) hình thành trong những năm gần đây. trong việc lập kế hoạch, giám sát và thực hiện công tác bảo tồn. 9. Luận án nhấn mạnh sự tham gia của cộng đồng trong công tác 3. UBND thành phố Hải Phòng cần tiến hành kiểm đếm và thẩm bảo tồn và phát triển đô thị. Sự tham gia của cộng đồng vào công tác bảo định các phương diện giá trị của KPP để sớm đề nghị công nhận là Di sản tồn là điều kiện cần thiết đảm bảo di sản được gắn kết vào cuộc sống đô lịch sử văn hóa đô thị cấp Thành phố và cấp Quốc gia, làm căn cứ pháp lý thị. Cần xem cộng đồng là một trong những nguồn lực đối ứng chủ yếu cho công tác quản lý và kiểm soát phát triển. Đồng thời, kiến nghị thiết lập với nhà nước trong việc thực thi thành công các nhóm giải pháp đã đề ra danh mục Quỹ Di tích kiến trúc trong KPP, tiến hành đánh giá và công trong luận án. nhận thêm các di tích kiến trúc lịch sử thời Pháp thuộc là di tích cấp Thành phố và cấp Quốc gia. Muốn vậy cần tổ chức các Hội thảo khoa học và xúc Kiến nghị tiến tham vấn Cục Di sản Văn hóa (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch), các 1. Trường hợp cụ thể của KPP Hải Phòng cho thấy Luật Di sản văn cơ quan chức năng có liên quan để đề xuất công nhận Nhà hát Lớn thành hóa - dù đã sửa đổi và bổ sung năm 2009 vẫn còn những điểm chưa phù phố Hải Phòng là di tích cấp Quốc gia. Công việc này cần tiến hành sớm, hợp với tình hình thực tế và cần được hoàn thiện. Trước hết, cần bổ sung không để những dấu ấn có giá trị của một giai đoạn lịch sử bị hủy hoại bởi các điều khoản quy định rõ về loại hình Di sản kiến trúc và Di sản đô thị làn sóng đô thị hóa và phát triển thiếu kiểm soát làm mai một di sản. cấp quốc gia trong Luật, để chúng cũng được pháp luật công nhận, bảo vệ 4. Chính quyền thành phố Hải Phòng phải sớm xác định ranh giới, và đầu tư thỏa đáng (bên cạnh các loại hình Di tích và Cổ vật). Tiếp theo, phân vùng bảo tồn và ban hành Quy chế quản lý di sản kiến trúc đô thị Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cần nghiên cứu ban hành các hướng dẫn KPP, thiết lập các công cụ pháp lý cần thiết làm cơ sở cho việc giáo dục cụ thể về công tác Bảo tồn kiến trúc; Bảo tồn và Quy hoạch bảo tồn đô thị nâng cao nhận thức, quản lý đô thị, điều chỉnh các quan hệ, xử lý các vấn phù hợp với tính chất của các loại hình di sản này trong điều kiện cụ thể đề nảy sinh trong quá trình phát triển tiếp nối của thành phố Hải Phòng. của địa phương. Chỉ có như vậy, hoạt động bảo tồn mới có thể đồng hành KPP Hải Phòng là khu vực nhạy cảm với các thay đổi trong phát với mục tiêu phát triển - trong phạm vi các địa điểm / khu vực di sản đô triển và đô thị hóa. Những điều chỉnh về quy hoạch và xây dựng đô thị cần thị. Vì tầm quan trọng của Bảo tồn đô thị và kiến trúc, phải khẳng định vai được cân nhắc kỹ lưỡng, căn cứ trên các thông tin và số liệu khoa học, trò chủ đạo và chi phối của Luật Di sản văn hóa so với Luật Xây dựng và tham khảo ý kiến phản biện của các nhà chuyên môn và cộng đồng để xác Luật Quy hoạch đô thị để điều chỉnh các hoạt động cải tạo và xây dựng định hướng đi phù hợp trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản kiến mới trong các khu vực bảo tồn. Việc qui định khoanh vùng và phân định trúc đô thị trong KPP nói riêng và thành phố Hải Phòng nói chung./. cấp độ bảo tồn DSĐT cũng cần được làm rõ trong Luật Di sản văn hóa.